Amsteldijk Noord, augustus 2021.
Voor degene die vanuit Amsterdam via de Amstel richting Ouderkerk aan de Amstel gaat, of andersom natuurlijk, ziet langs de Amstel ten hoogte van Amsteldijk Noord nummer 63 een paal staan. Een obelisk op een sokkel, opvallend, maar ook weer onopvallend. Ik kan mij voorstellen dat menig voorbijganger er langs gaat zonder er maar een seconde aandacht aan te besteden. Toch is het de moeite waard om even bij deze paal stil te staan. Architectuur als een tijdcapsule, en deze paal verteld een verhaal over de vorming van Amsterdam. Een verhaal dat zonder deze paal anders verloren zou zijn gegaan. Deze paal is een zogenaamde Banpaal, gemaakt in de zeventiende eeuw.
Banpaal
Banpaal? Wat is dan een banpaal. Een ban is een oude benaming van het rechtsgebied van een stad. Een banpaal is dus een paal die de grens van de ban van een stad aangeeft. In de middeleeuwen was het niet ongebruikelijk om het rechtsgebied te marken met banpalen. Een ander woord voor een banpaal is een mijlpaal of limietpaal. Binnen het rechtsgebied had de stad het recht om stedelijke accijnzen te heffen, en om wetsovertreders aan te houden, het zogenaamde ‘ban- en vangrecht’.
In 1342 werd voor het eerst de Amsterdamse limietpalen genoemd in een document. Toen kreeg Amsterdam van graaf Willem IV nieuwe stadsrechten. In het bevel van Willem IV staat het rechtsgebied omschreven. Amsterdam was toen nog klein, de banpalen stonden toen ter hoogte van de Martelaarsgracht, De Oude- en Nieuwezijds Voorburgwal en het Spui.
Wanneer ben je verbannen?
Een persoon verbannen, dat klinkt best wel heftig. Het was dan ook een van de zwaarste straffen die de rechtbank in de middeleeuwen kon opleggen. Naast de doodvonnis natuurlijk, ook best heftig. Je kon worden verbannen voor een bepaalde periode of voor eeuwig. Dan mocht je niet meer in de ban, dus het rechtsgebied meer vertonen. Kwam je voor de banperiode terug dan stond daar de doodstraf op. Je kon worden verbannen voor misdrijven als diefstal, prostitutie, beroving, vechtpartijen op straat en andere openbare geweldpleging. Verbanning was voor een rechtbank, naast de doodvonnis, eigenlijk de enige manier om zich definitief of in ieder geval langdurig van wetsovertreders of ongewenste personen te ontdoen.
Tegenwoordig worden mensen niet meer verbannen. In 1795, toen de Bataafse Republiek werd gesticht werd het verbannen van mensen uit steden en gewesten afgeschaft. Het enige wat tegenwoordig in de buurt van een verbanning komt in Nederland is een gebieds- of contactverbod.
Bangebied
Heet eerste bangebied van Amsterdam is in 1342 vastgelegd. Over de eeuwen heen is deze telkens uitgebreid. In 1545 is voor een laatste keer de grens van het ban- en vangrecht uitgebreid, en wel tot 1 geografische mijl (=ca. 7,4 km) buiten de stadsmuren. Karel V zegde de Amsterdammers toe:
‘dat sy van nu voortaen sullen vermogen te bannen all Deliquanten ende misdadigen’, buiten de stad énde boven dien een myl in ’t ronde vander selver Stede’.
Deze zes nieuwe banpalen kwamen te staan aan de voornaamste toegangswegen naar de stad: aan de Amsteldijk en aan het Kleine Loopveld in Amstelveen, bij de Diemerdammersluis, aan de Landweg tussen Kadoelen en Landsmeer, aan de Spaarndammerdijk in de Spieringhorner Buitenpolder, en ten oosten van de kerk van Sloten aan de Sloterweg.
Terminus Proscriptionis
Toen in 1559 de banpalen op 1 mijl van de stad werd bepaald, bestelde het Amsterdamse stadsbestuur nieuwe banpalen:
‘zes groote steene columphen omme te zetten tot zes plaitsen een myl rondom buyten deser Stede, tot teyckens over die ballinghen uyter stede gebannen’.
Deze banpalen waren de laatste voorlopers van de banpalen die je nu nog terug kan vinden rondom Amsterdam. Wel geeft de bestelling aan dat de banpalen van enige allure moest zijn, want er werden geen kleine paaltjes besteld. De banpalen van de zestiende eeuw zijn aan het begin van de zeventiende eeuw vervangen. Van deze banpalen zijn er nog twee over. De twee nu nog bestaande palen staan in Amstelveen en dragen het jaartal 1625. De nieuwe banpalen werden ware monumenten, een stevig gemetseld voetstuk, met hardstenen speklagen. Daarbovenop een hartstenen obelisk. Op de twee banpalen kan je het Amsterdamse stadswapen met keizerskroon zien samen met de tekst :’Terminus Proscriptionis/ uiterste palen der ballingen’.